Plemię Yawanawá

Yawanawá to grupa etniczna z rodziny językowej Pano. Jego nazwa oznacza yawa: – pekari o białej brodzie lub cafuche – który jest amerykańskim ssakiem podobnym do dzika; i -nawa: ludzie. Yawanawá uważają białego pekari za symbol siły i potwierdzenie spójności grupy, co jasno pokazuje ich przysłowie: „Jesteśmy cafuche, wszyscy razem”.

Obecnie Yawanawá żyją w małych społecznościach liczących maksymalnie 100 osób. Zamieszkują oni Terytorium Rdzennej Ludności nad rzeką Gregorio w zachodniej części Amazonii w Brazylii, choć niektóre społeczności można znaleźć również w Peru i Boliwii, w pobliżu brazylijskiej granicy z Amazonią.

Zamieszkują obszar lasu deszczowego Amazonii, do którego dostęp jest bardzo utrudniony. Do niedawna podróżowano wyłącznie pieszo lub kajakiem, więc każda wyprawa wiązała się z długą podróżą, trwającą czasami wiele dni.

Dziś mieszkańcy wsi korzystają z łodzi motorowych, aby opuścić swoje wioski, a jeśli chcą dotrzeć do większego miasta, np. Rio Branco, zazwyczaj korzystają z transportu publicznego w jednym z punktów, w których rzeka Gregorio łączy się z drogą (zwykle około 6 lub 7 godzin podróży łodzią od danej społeczności).

Łącznie populacja liczy około 1200 mieszkańców. Uważają, że region Juruá to miejsce, w którym żyli ich przodkowie. Do niedawna utrzymywali się wyłącznie z polowań, rybołówstwa i rolnictwa, jednak dziś ich kontakty ze światem zewnętrznym znacznie się zacieśniły.

Część żywności (na przykład ryż) kupują w pobliskich miasteczkach. Do polowań używają broni palnej zamiast łuków i strzał (w związku z tym zmuszeni są kupować lub wymieniać naboje).

Wiele społeczności korzysta z generatorów prądu lub paneli słonecznych, dzięki czemu mogą przechowywać żywność w lodówkach lub ładować telefony komórkowe (niektóre z nich już mają).

Ich codzienne życie nadal bardziej przypomina życie łowców-zbieraczy niż człowieka Zachodu. Jednak obecność białego człowieka na ich terytorium wywarła wielki wpływ na ich życie.

Ludzie ci po raz pierwszy zetknęli się z białym człowiekiem około 300 lat temu i nie było to zbyt przyjemne doświadczenie. Wraz z przybyciem zbieraczy kauczuku i ewangelików, plemię Yawanawá zostało poddane niewolniczej pracy przy zbieraniu kauczuku i religii chrześcijańskiej. Ich zwyczaje, ich ubiór z dużymi piórami na głowach i przepaskami biodrowymi, ich język, ich rytuały itp. zostały zakazane, ponieważ uznano je za praktyki diaboliczne.

Przez te 300 lat drwale, misjonarze i zbieracze kauczuku, którzy często pracowali wspólnie, wielokrotnie opuszczali i powracali z terenów Amazonii, na których mieszkają Yawanawa. Za każdym razem, gdy ich obecność powracała w te rejony, obserwowano nadużycia, przymusową i półniewolniczą pracę rdzennej ludności oraz ograniczenia nałożone na jej tradycyjną kulturę i sposób życia.

W regionie tym okresowo wybuchały wojny, a Yawanawá mieszali się z innymi grupami etnicznymi, takimi jak Shawãdawa (Arara/ara), Iskunawa (obecnie znani jako Shanênawa, którzy żyją w społeczności w pobliżu miasta Feijó), Rununawa, Sainawa (powszechnie znani jako Yaminawá, którzy żyją w regionie Bagé) i Katukina.

Nieprzewidziane okoliczności spowodowane przybyciem białego człowieka do regionu Amazonii, takie jak liczne epidemie, zmiany demograficzne itp., również wpłynęły na zmiany w społeczeństwach rdzennej ludności.

Pod koniec XX wieku, jak wyjaśnimy później, Yawanawá zdołali wyzwolić się zarówno spod jarzma zbieraczy kauczuku, jak i ewangelicznych misjonarzy. Odzyskali autonomię swoich ziem, uzyskali prawa konstytucyjne jako rdzenna grupa należąca do państwa Brazylia i ożywili swoją kulturę, która przez wiele lat była podporządkowana.

Wrócili do śpiewania w swoim języku, do praktykowania rytuałów z wykorzystaniem medycyny przodków (ayahuaski, kambó, rapé, sanangi…). Pomalowali swoje ciała pigmentami z dżungli i ubrali się w nakrycia głowy z piór ary i harpii. Dały się poznać światu, pojawiając się na najważniejszych wybiegach mody, prezentując swoje kolorowe koraliki (Sao Paulo, 2016), a także na dużym ekranie (słynny film „Avatar” opiera się na stylu życia i światopoglądzie Yawanawá).

Język i geografia

Język Yawanawá należy do rodziny językowej Pano i charakteryzuje się wysokim poziomem zrozumienia z językami innych grup Pano, takich jak Shanênawa, Yaminawá, Shawãdawa i Sainawa. Językoznawcy szacują, że obecnie tym językiem posługuje się około 1200 osób.

Obecnie większość populacji jest dwujęzyczna, posługuje się oprócz własnego języka ojczystego także językiem portugalskim, a czasami także hiszpańskim.

Osoby starsze preferują język rodzimy, natomiast znajomość języka portugalskiego jest stosunkowo ograniczona, a w niektórych przypadkach w ogóle nie istnieje.

Z drugiej strony, wśród dzieci i młodzieży część jest dwujęzyczna, biegle mówi po portugalsku i rozumie język ojczysty, choć nie mówi nim potocznie, podczas gdy inni są jednojęzyczni i mówią wyłącznie po portugalsku.

Dorosła populacja włada biegle obydwoma językami i obecnie jest głęboko zaniepokojona kwestią zachowania swojego rodzimego języka. W tych społecznościach występuje bardzo wysoki wskaźnik analfabetyzmu.

Aby dotrzeć do krainy, w której żyją Yawanawá, trzeba najpierw dotrzeć do brazylijskiego miasta Rio Branco (do którego można dolecieć tylko jednym lotem dziennie ze stolicy kraju, Brasilii).

Stamtąd podróż trwa cztery godziny i prowadzi do portu San Vicente, gdzie droga przecina rzekę Gregorio. Stamtąd nadal trzeba pokonać około siedmiogodzinną podróż kajakiem, aby dotrzeć do jednej z ich wiosek.

Yawanawá zamieszkują południową część Terytorium Río Gregorio w stanie Acre (Brazylia), którą dzielą z innymi rdzennymi grupami Amazonii, i zajmują źródła tego dopływu rzeki Juruá (lub Yuruá), jednego z największych dopływów Amazonki.

Tarauacá jest ważnym miastem Yawanawá. Powodów jest wiele: w tym mieście mieści się biuro Organizacji Rolników Wydobywczych Yawanawá znad rzeki Gregorio.

Od wielu lat mieszka tam wiele rodzin Yawanawá, a miasto to jest ośrodkiem miejskim, w którym Yawanawá dochodzą swoich praw i wypełniają obowiązki obywateli Brazylii (pobierają emerytury, głosują w wyborach itp.).

Taraucá to najbliższy punkt, w którym Yawanawá mają dostęp do towarów, dzięki czemu mogą zaopatrzyć się w żywność i przybory, których nie uprawiają ani nie wytwarzają we własnych wioskach. To właśnie do tego miasta przybywają, aby leczyć problemy zdrowotne, których nie da się rozwiązać na własną rękę.

Jak już wspomnieliśmy, ludność Yawanawá nie jest skupiona w jednej wspólnocie, lecz rozproszona w kilku osadach wzdłuż brzegów rzeki Gregorio.

Wioski te składają się z jednego lub większej liczby domów zbudowanych z materiałów dostarczonych przez dżunglę i zamieszkiwanych przez wielopokoleniowe rodziny.

Główną społecznością jest Nueva Esperanza, gdzie mieszka obecny przywódca regionu. Społeczność ta powstała w 1992 roku, po tym jak plemię Yawanawá opuściło tereny uprawy kauczuku w Kaxinawie.

Ich społeczność, Sacred Village, jest również dobrze znana i organizuje wiele ceremonii, w których uczestniczą osoby niebędące tubylcami, ale przybywające, aby dowiedzieć się więcej o zwyczajach tej pradawnej społeczności i podzielić się nimi.

Do tej wioski przybyło wiele sławnych osób (m.in. Joaquin Phoenix, Cameron Diaz i Leonardo DiCaprio), aby wziąć udział w ceremoniach i rytuałach Yawanawá, a także po to, aby szerzyć wśród ludności świata świadomość na temat znaczenia tych amazońskich plemion, strażników największej puszczy deszczowej na świecie.

Struktura społeczno-ekonomiczna

Plemię Yawanawá dzieli się na małe społeczności liczące maksymalnie 100 mieszkańców. W każdej wiosce jest przywódca, który jest jednocześnie przywódcą duchowym (szamanem) i przywódcą społeczno-politycznym. Decyzje podejmowane są na zgromadzeniach, w których uczestniczą wszyscy; głos przywódcy ma największą wagę i to on pomaga mieszkańcom wsi podejmować decyzje i realizować codzienne zadania.

Domy to „malokas” zbudowane z drewna i liści palmowych. Zazwyczaj są to duże i otwarte obiekty, nie wymagające drzwi ani okien, ale ze spektakularnymi dachami, które chronią przed deszczem.

Mieszkańcy tych społeczności są podzieleni na rodziny i zazwyczaj śpią w hamakach. Budzą się bardzo wcześnie i rozpoczynają swoje zajęcia po obfitym śniadaniu i krótkim spotkaniu.

Według nich: „Na śniadanie jemy banany, papaję, trzcinę cukrową i sok z manioku (nazywany „caiçuma”). I mięso, jeśli coś zostanie z kolacji poprzedniego wieczoru. Na lunch znowu jest maniok, z zielonymi bananami i owsianką z banana. Na kolację jemy mięso i ryby”.

Społeczeństwo i kultura plemienia Yawanawá przeżyły odrodzenie w latach 80. XX wieku, kiedy to misjonarze ewangeliczni zostali wypędzeni ze swoich terytoriów.

Zaczęli zdobywać swoje prawa w brazylijskiej Konstytucji i dzięki temu udało im się zachować swoje terytoria.

Poprawił się również stan ich zdrowia, co umożliwiło znaczny wzrost populacji (w 1990 r. było ich zaledwie około 500, obecnie liczba ta się podwoiła), co pozwoliło na wysoki wskaźnik urodzeń i znaczący spadek śmiertelności niemowląt, gdyż obecnie noworodek umiera co sześć miesięcy, co jest liczbą sprzeczną z wypowiedziami kilku kobiet, które podkreślały wysoką liczbę zgonów niemowląt przed wprowadzeniem placówek służby zdrowia.

Historycznie rzecz biorąc, łowiectwo i rybołówstwo były dwoma głównymi gałęziami gospodarki plemienia Yawanawá. W okresach suszy organizowane są duże wyprawy wędkarskie, w których bierze udział niemal cała społeczność, co sprawia, że ​​stają się one ważnymi wydarzeniami społecznymi („imprezami kulinarnymi”, jak opisują je sami Yawanawá).

W dzisiejszych czasach stosuje się różnego rodzaju trucizny roślinne (z magonii pubescens lub z ceiby żółtej – Hura crepitans), które wrzuca się do wody, powodując, że ryby unoszą się na powierzchni, dzięki czemu łatwiej je złowić. W porze deszczowej, gdy duże zwierzęta pozostawiają ślady na mokrej ziemi, polowanie staje się głównym źródłem pożywienia.

W lipcu i sierpniu Yawanawá poświęcają się sadzeniu roślin i łowieniu ryb. Mniejsze opady deszczu i wzrost temperatury przyczyniają się do obniżenia poziomu wody w rzece Gregorio, a okres ten pokrywa się z okresem rozrodu ryb w tym regionie.

W tych miesiącach codzienne czynności obejmują łowienie ryb i przygotowywanie ziemi pod zasiewy. Podstawowymi produktami żywnościowymi uprawianymi przez plemię Yawanawá są maniok, banany (w różnych formach) i kukurydza. W mniejszym stopniu ryż, słodkie ziemniaki, papaja, ananas i trzcina cukrowa.

Małżeństwo Yawanawá

Yawanawá zachęcają do zawierania małżeństw między kuzynami w różnych grupach wiekowych lub dalekimi kuzynami, a członkowie plemienia mieszkają w pobliskich wioskach. W ostatnich dekadach dołączyli do nich członkowie innych sąsiednich plemion. Zaraz po ślubie obowiązuje zasada „uxorilocality” (młoda para zamieszkuje z rodzicami żony). Kobiety smarują sobie brzuch rośliną ziemniaczaną zwaną „rau”, aby zajść w ciążę.

Inne rośliny, takie jak tzw. „hukâshupa”, są używane przez kochanków w celu promowania udanych związków. To sok z trzech zmielonych roślin, który jest stosowany jako perfumy mające na celu przyciągnięcie partnera.

Wszyscy Yawanawá mają dwa lub więcej imion, jedno w języku portugalskim i drugie w ich własnym języku ojczystym. Każdy noworodek otrzymuje imię od ojca (który wybiera imię jednego ze swoich ciotek lub wujków ze strony ojca) i kolejne od matki (w tym przypadku od ciotek lub wujków ze strony matki).

Czytaj dalej:

Światopogląd Yawanawá